Дөп тақырып. Қызылорданың қасиетін кестелегенде мұндай сөздерді сызылта сөйлетпеу мүмкін емес. Өзегінде жыр тұнған алғашқы астана бар қазақтың анасындай көрінеді. Шынында солай. Өз кіндігінен көсем де, күйші де, әнші де, ақын да, жыр-терме жүйрігін де тудырған талантқа толы өлкенің мәдениет ордасы екені даусыз. Оны бар қазақ әрдайым сөз бен сазға қосып, жыр-дастанында арқау етіп келеді. Бүгінде мәдени өлкенің бай тарихын жиып-теріп, жанына дәру еткендер аз емес. Өнер әлемінің әуесінде жүрген жандар мәдениеті қайнаған қаланың рухани ауанын сейілтпеу үшін үздіксіз қайраткерлік танытып, жас буынды қазақылыққа, ұлттық ұстын ұясына қондыруға қайратты қызмет етіп келеді. Қазақтың айтыс өнерін айбындатып жүрген ақын ұлдарымыз да “Алтын домбыраны” аймақтан алыстатпақ емес. Жыр десе тау-тасы тербелетін тарихи мекен мәдени ошақтың орнын кеңейтіп, рухани серпілістің сарайына жетелеуде.
Ел мәдениетін бағзыдан бүгінге жеткізу жолында тынбай еңбек етіп жүргендер оны өткеннен үздіктірмей алып, бүгінгі ұрпақ қолына табыстап жүргенін мақтанышпен айтпау мүмкін емес. Тарихын тасқа да, тауға да қашап қалдырған Алаш ұрпағы өз тектілігін дәлелдеу жолында жаңғырық жасауда. Сонымен, сырбойылық сүлейлер мәдениет мұрасын қалай насихаттап жүр? Осы сауал төңірегінде сөз тарқатайық.
Сырбойылық сабаздар мәдени мұраны өткеннен бүгінге жеткізуді үздіксіз жалғастыруда
Арқалы ақын Жұбан Молдағалиев Сыр топырағында туған, Кеңес үкіметі дәуіріндегі әдебиет өкілі, ақын Әбділда туралы толғағанда: “Әбділда Тәжібаев туралы сөз болғанда екі дария көз алдыңа келеді. Бірі – Сырдария, Ғасырлар бойы ел мен жерді емізіп, нұр мен нуға ене болып келе жатқан дария… Екінші дария – жыр дариясы… Жыр дариясы ұшы қиырсыз қазақ даласын ғана суарып жатқан жоқ, жер-жердің, ел-елдің поэзия мұхитына құйып жатыр. Оның аты – Әбділда Тәжібаев” деген еді. Бұл сөзге бірдеңе алып қосу да артық шығар. Қаламында қазақтың құты жасырынған жазушылар аймағымызды “өлең өлкесіне” теңегенде онымен мақтанбау, есімін ардақ тұтпау мүмкін емес. Сырына сын түспеген Сыр жағасын мекендеген халықтың әр сөзінде даналық пен ақындықтың лебі еседі. Содан болар, қызылордалықпын десең, “ақын болдың ғой” деп қызығатын өзге өңірліктерді жиі байқаймыз. Жыр деп қалдық ғой, Сыр жағасын мекендеген жұрт расында ақындық өнердің шамын тұтатуды тоқтатқан емес.
Тарихқа көз жүгіртсек, Сыр бойынан шыққан жыраулардың даңқы қазақ даласын шарлап, өнердің ұлы көшін бастағаны анық. Күллі қазақтың жыр әлемін тербеткен Қорқыт ата, халықтың қайғысы мен қуанышын жырға қосқан Дүр Оңғар, Ешнияз сал, әрі ақын, әрі жыршы Тұрмағамбет Ізтілеуов есімдері мәңгілік тарихтың төрінде сақталып қалды. Олардың жырлары – тек өнер туындысы емес, тұтас халықтың жүрек соғысын жеткізген рухани мұра.
Бүгінгі таңда сол жыршылардың ізбасарлары өз заманының жыр дариясын жалғап, мәңгілік өнердің тамырын үзбей келеді. Қазіргі айтыс өнерінде қызылордалық ақындар өз даралығымен танылып, «Алтын домбыраны» бірнеше мәрте жеңіп алғаны – соның айқын дәлелі. Мысалы, Мұхтар Ниязов пен жуырда ғана осы мәртебелі сыйды иеленген Мейірбек Сұлтанхан Сыр бойының абыройын асқақтатып, ұлы мұраның жалғасы екенін дәлелдеп жүр. Олар сахна төрінде елдің мұңын жырлап, қоғамның мәселелерін өлеңмен өрнектеп, ұлттық өнерді биікке көтеруде.
Сыр бойынан басталған бұл ұлы жыр жолы бүгінде ел мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналды. Ақындардың жыр толғаулары мен жыраулардың термелері тек қазақ даласында ғана емес, шетел сахналарында да танылып, ұлттық өнердің құдіретін бүкіл әлемге паш етуде. Бұл – рухани мұрамыздың мәңгілік екенін, оның тамыры тереңде жатқанын дәлелдейтін айқын мысал.
Сырдарияның асау толқындары Қызылорда жеріне жеткенде, Жырдария болып, сарқылмас жырдың қайнар бұлағына айналады. Бұл толқындарды тоқтату мүмкін емес, себебі ол – елдің жүрегіндегі рухтың дауылы, өнердің мәңгілік жаршысы. Қызылордалық ақындар мен жыршылар ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан бұл асыл мұраны көздің қарашығындай сақтап, халқына адал қызмет етуде. Олардың еңбегі – халықтың жүрегінде, ұрпақтың санасында мәңгі жасайтын ұлы мұра.
Өз шығармашылығымен аймақтың ғана емес, елдің әдеби, мәдени саласының дамуына бір кісідей атсалысып жүрген ақын жазушылардың да есімін есте сақтаған жөн. Оның қатарында Қатира Жәленова, Дүйсенбек Аяшұлы, Ғазиза Әбілда, жуырда алғашқы «Наз» атты кітабын шығарған Назгүл Бердіқожа, Толқын Қабылша сынды сөз зергерлері қазақ әдебиетінің қоржынына құнды шығармалар қосып, ұлт руханиятының дамуына сүбелі үлес қосып жүргенін айтпай кету қиянат.
Сыр елі – жыр елі деген қасиетті атауды ақтап, Сыр бойының талантты ұл-қыздары мәңгілік өнердің шырағын сөндірмейді. Жырдан қуат алған бұл қасиетті топырақтан әлі де талай саңлақтар шығып, алтын дәстүрді жалғай беретіні анық.
Аймақта мәдени өрістің кеңейіп жатқанына тағы бір мысал – жуырда елорданың 25 жылдығына орай Астанада өткен «Сұлу Сырдан ару Астанаға» атты мәдени күндер болды. Бұл шара Сыр өңірінің өнері мен мәдениетінің мерейін асқақтатқан ерекше оқиғаға айналды. Астана төрінде қызылордалық өнерпаздар Шыңғыс Айтматовтың «Жәмила» спектаклін сахналап, көрерменнің ыстық ықыласына бөленсе, «Сыр өңірі – Түркі өркениетінің алтын бесігі» атты тарихи-мәдени қойылым арқылы өңірдің бай рухани мұрасын тағы бір мәрте танытты. Сонымен қатар, қызылордалық өнер майталмандарының гала-концерті ұлттық өнердің тереңдігін паш етіп, елордалықтарға ұмытылмас кеш сыйлады. Бұл шаралар Сыр елінің мәдени болмысын жаңа деңгейге көтеріп, оның рухани әлеуетінің ұлылығын көрсеткен жарқын мысал болды.
Қызылорда төрінде руханиятты жаңғырту жолындағы тағы бір маңызды қадам – Қызылордада «Руханият» жылы аясында облыстық филармония жанынан «Жыраулар үйінің» ашылуы. Бұл өнер ордасы Сыр бойының бай жыршылық дәстүрін сақтап, насихаттауға арналған. Жаңа ғимараттың ішкі кеңістігінде Қорқыт ата композициясы, көне қалалардың бейнелері, жыраулық өнердің тарихи тұлғаларының портреттері мен жәдігерлер қойылған экспозициялық музей залы бар. Сонымен бірге, ұлттық нақышта безендірілген көрермендер залы мен конференция өткізуге арналған орындар заман талабына сай жабдықталған. Жыраулық өнерді дәріптеуге арналған бұл үйде жыршы-жыраулардың өнер көрсетуімен жырдан шашу шашылып, ұлттық өнердің ұлылығын тағы бір мәрте паш етті. Бұл бастама – Сырдың рухани қазынасын сақтап, ұрпаққа жеткізудің маңызды қадамы.
Аймақта руханият пен мәдениетке экономикалық тұрғыдан қолдау көрсетілуде
Қызылорда облысы 2024 жылды «Руханият жылы» деп жариялап, мәдениет пен өнерді дамытуға айрықша көңіл бөлді. Облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев рухани жаңғырудың негізгі қағидаттарын басшылыққа ала отырып, аймақтағы тарихи, мәдени және әлеуметтік нысандарды жаңғырту, халықтың рухани мұрасын кеңінен насихаттау бағытында ауқымды жобаларды қолға алды. Бұл – Сыр елінің мәдени келбетін жаңғыртуға, ұлттық болмысын сақтауға арналған ерекше жыл.
Жыл аясында аймақтың әрбір ауданында руханият орталықтары салынып, пайдалануға берілуде. Мәселен, Қармақшы ауданында жаңа “Руханият” орталығы ашылып, өңір тұрғындарының рухани қажеттерін өтеуге бағытталған заманауи нысандардың бірі ретінде танылды.
Сыр жағасындағы мәдени өрлеудің тағы бір жарқын көрінісі – Қызылордада бой көтерген жаңа «Өнер орталығының» ашылуы. Зәулім ғимараттың салтанатты рәсімінде облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев пен ҚР Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева аймақтың мәдениет пен өнер саласындағы жетістіктерін ерекше атап өтті. Құны 3,7 млрд теңгені құрайтын, 1000 көрерменге арналған бұл орталық симфониялық, эстрадалық және ұлттық өнер бағытындағы концерттер мен түрлі қоғамдық іс-шараларды өткізуге мүмкіндік береді.
Аймақ мәдениетінің маңызды жаңалығы – «Өнер орталығының» жанынан тұңғыш рет симфониялық оркестрдің құрылуы. Бұл оркестр заманауи сахналық талаптарға сай, көрермендерге кәсіби әрі жанды дауыста өнер көрсетуді көздейді. Оркестр мүшелері Италия мен Беларусь елдерінде біліктілігін арттырып, халықаралық деңгейдегі өнер ұжымдары тәжірибесін аймақ мәдениетіне енгізуде. Алдағы уақытта симфониялық оркестр Еуропадағы беделді концерттік залдардың озық үлгілерін қолдана отырып, қазақ өнерінің жаңа белесін бағындырмақ. Бұл бастама Сыр өңірінің өнерін жаңа деңгейге көтеріп, ұлттық мәдениетімізді әлемдік аренада насихаттауға бағытталған маңызды қадам болып отыр.
Сонымен қатар, Сыр еліндегі ерекше орындардың бірі – «Анаға тағзым» орталығы. Бұл нысан ананың құрметіне арналған рухани кешен ғана емес, отбасы құндылықтарын дәріптейтін орынға айналды. Орталықта жастарға ұлттық тәрбиені насихаттау, отбасы құндылықтарын дәріптеу бойынша түрлі іс-шаралар ұйымдастырылуда. Сондай-ақ «Отбасы орталығы» да пайдалануға беріліп, отбасылық байланыстарды нығайту, әлеуметтік көмек көрсету және қоғамда береке-бірлікті арттыруға қызмет етуде. Бұдан бөлек, аудандарда бой көтеріп жатқан Руханият орталықтары халықтың рухани дамуы үшін ерекше маңызға ие.
Облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев өз сөзінде: «Руханият жылы – Сыр өңірінің мәдениеті мен өнерінің дамуына тың серпін береді. Біз мәдени мұрамызды сақтап, оны келер ұрпаққа жеткізуге міндеттіміз. Ұлттық рухты жаңғырту – елдігіміздің басты кепілі» деп атап өткен еді. Бұл бастамалар өңірдің рухани өмірін жандандырып, жастардың мәдениетке деген қызығушылығын арттыруға септігін тигізуде.
Сыр өңірінің өнері мен мәдениеті бай дәстүрімен ғана емес, үздіксіз дамуға ұмтылысымен де ерекше. Қазіргі таңда мәдени мұра мен рухани құндылықтарды насихаттауда облыс басшылығының қолдауы мен халықтың бірлескен еңбегі нәтижесінде Сыр елі өз атауын ақтап келеді. Осы жылдар ішінде жасалған игі істер руханият жылын нағыз мәдени серпілістің кезеңі ретінде есте қалдырады. Бұл ұлы мұраны сақтау мен дамыту жолында Сыр елі алдыңғы қатардан табыла беретініне сенім мол.
Руханиятты ұлықтаған Сыр елі үшін биыл мәденит пен сала мамандарын қолдау мұнымен тоқтаған жоқ. Аймақтың өнер мен мәдениет саласын дамытудағы ірі қадамдардың бірі – Қызылордада алғаш рет мәдениет қызметкерлеріне арналған қызметтік үйлердің берілуі. Жаңа жыл қарсаңында 40 өнерпаз баспанаға ие болып, көптен күткен қуаныштарына қол жеткізді. Олардың ішінде сан жылдар бойы сахнаның сәнін келтіріп, ұлттық өнерді өркендетуге үлес қосқан талантты мамандар бар.
Бұл жай ғана баспана емес, өнерпаздарға көрсетілген ерекше құрметтің белгісі. Облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев: «Өнер жолын таңдаған жандарға қандай қошемет көрсетсек те, аздық етеді. Олар халқымыздың рухани байлығының сақтаушысы, мәдениетіміздің жаршысы. Мұндай қолдау олардың еңбегін бағалау мен болашағына сенім ұялатудың бір көрінісі», – деп атап өтті.
Сонымен қатар, «Сыр жастары» бағдарламасы аясында 40 жас отбасы да жаңа баспанаға қол жеткізді. Бұл бағдарлама әсіресе білім, медицина, мәдениет және басқа да маңызды салаларда еңбек етіп жүрген жас мамандар үшін үлкен мүмкіндік болды. Енді олардың болашаққа деген сенімі нығайып, Сыр өңірінің дамуына үлес қосуға деген құлшынысы арта түсті.
Жыл қорытындысында аймақта екі мыңға жуық отбасы қоныс тойын тойлады. Осындай игі істер Сыр елінің рухани және әлеуметтік тұрғыдан дамуының жарқын айғағы екенін тағы бір мәрте дәлелдеді.
Жыр – қызылордалықтардың үні. Ол үн әрдайым шырқау көкте, әуезді толқыныстар арасында сарнай береді. Оған бұған дейінгі руханиятты бүгінгі ұрпаққа жалғағандардың ісі куә. Оның да болашақта жалғасым табарына сызатсыз сенім бар. Қазақ “іргесі өнерден құралғанның керегесі мәдениеттен, шаңырағы сөзсіз руханияттан” болатынын қапысып айтып қалдырған. Ал мұндай шаңырақ тастүйін бүтін, іргесі жығылмайтын жай ретінде үлгі болады. Рухани және мәдени мұраның сабақтастығы төнерпаздар арасында болмаса экономикалық, әлеуметтік жағдайында көрініс тауып отырған жоқ. Қызылорданың рухани дамуы мен мәдени серпілісін көрсетуде «QYZYLORDA» телеарнасы аймақтың басты рухани жаршысы ретінде ерекше басымдыққа ие екенін атап өткен жөн. Телеарна биылғы маусымында «QYZYLORDA EXPEDITION: Өшкен өркениеттер ізімен» деректі фильмдер сериясы болды. Бұл жоба арқылы көрермендер Сыр өңірінің терең тарихымен және мәдени мұраларымен танысып, ұмыт болған өркениеттердің ізін жаңғыртты. Сондай-ақ, «Syr Travel» бағдарламасы аймақтың туристік әлеуетін ашып, өңірдің көрікті жерлерін насихаттаса, «Велософия» жобасы жастарды кітап оқуға шақырып, ұлт руханиятын жаңа биіктерге көтеруді мақсат етеді. Сыр өңірі берекесі мен мәдениеті шайқалмаған ұлы бекініс екенін осымен-ақ дәлелдеуде. Қызылорданың алты Алашқа пана, ана болуының сыры осыда болса керек.
Ердәулет Қалиев,
журналист
